Şunı da qayd etmek kerek ki, rusiye siyasetçileri yabancı territoriyasınıñ taqdirini açıq tarzda çezerek Kiyev, AB ve AQŞ’da ale daa qanubsız sayılğan “referendum”nıñ keçirilğv usulı ile “tarihiy territoriyalarnı” qaytarmağa niyetleri aqqında bildire ediler. 

Qanunsız tarzda keçirilgen “referendum”nıñ yıllığında Suspilne Qırım, 2014 senesi duşman, bütün halqara añlaşmalarnı bozıp, keşecek 9 yıl işğal akimiyeti buna “qırımlılarnıñ isteginiñ serbest areketi” dep masqaralı areketini yapqanını hatırlamağa qarar berdi. 

“Referendum” degeniniñ arfesinde, 2014 senesi saban aynıñ 15, BMT Telükesizlik şurası, Qırımda sahte referendumlarnıñ keçirilmesini mahküm etecek olğan qararını qabul etmege tırışqan edi. Afsus ki, Rusiyenen etilgen yasağı sebebinden bunı yapıp olamadılar. O kün, Telükesizlik Şurasınıñ 15’ten 13 azası, vesiqanı desteklegen: Rusiye qarşı çıqtı, Qıtay çette qaldı. O künden beri bügünki kününe qadar rusiyeliler BMT, Qırım sakinlerine sanki dersin şahsiy kelecegini öz başına seçmege yasaq etkenini emin olıp bildireler. 

2014 senesi uvut aynıñ 27 işğalcılar “referendum”, mayıs aynıñ 25 keçirilecegi ilân ettiler. Vaqıtnı coymayıp, Rusiye Federal toplaşuvlar Federatsıyasınıñ Şurası, RF prezidenti Vladimir Putinge Qırım territoriyasında rusiye ordusını qullanmağa razılığı aqqında bildirdi. Aynı zamanda yarımadada cenkke qarşı kütleviy numayış tedbirleri başlanılğan, anda Ukraina vatandaşları dünyanı tecavuzcı ülkesiniñ cinayetlerine cevap bermege çağıra ediler. 

Amma endi saban aynıñ 1 Sergey Aksönov, “yarımadada vaziyetniñ kerginleştirüvi sebebinden” “rey berüvniñ” saban aynıñ 30’na keçirilmesi aqqında bildirdi. Soñra “qırım akimiyeti”, ceryannı tezleştirip rey berüvniñ saban aynıñ 16 ilân etti. 

O vaqıt qırımlılarnı cevap bermek kerek okacaq sualleri aqqında resmiy tarzda bildirdiler:

• “Rusiye Federatsıyasınıñ subyekti olaraq Rusiyenen Qırımnıñ birleştirüvini qarşılaysızmı?”;
• “1992 senedeki Qırım Cumhuriyetiniñ Anayasasınıñ areketlerniñ ve Qırımnıñ Ukraina qısmı olaraq statusınıñ ğayrıdan tiklevini qatşılaysızmı?”.

Aqiqaten, bu suallerniñ müellifleri, yarımada sakinlerine Ukraina terkibinde Qırımnı seçmege fırsatını bermediler: ya 1992 s., Qırım MC Anayasası, ya da Rusiye. 

1992 senedeki Qırım Anayasasına köre, “Ukrainağa öz isteginen yollanılğan qararlardan ğayrı, öz territoriyasında bütün qararlarnı eda etken” yarımadanıñ öz devlet organları bar. Anayasası, qırım parlamentinen yarımada, mustaqil Ukrainanıñ qısmı olğan soñ qabul etilgen edi. Bu vesiqa sayesinde rusiye akimiyeti, “qanuniy tarzda” Qırımnı zapt etmege tırışqan edi. Amma Ukrainanıñ Yüqarı Şurası, bu vesiqanı anayasasına uymağanı kibi sayıp onı red etken. 

Suspilne Qırımnıñ tefsirinde, qırımtatar halqnıñ Meclis azası ve Qırımtatar resurs merkeziniñ başı Eskender Bariyev qayd etkeni kibi, o vaqıt Meclisnen berilgen eñ müim qararlardan biri, “referendumda” qatiyrn red etüvine dair qırımtatar halqına ilân etüvi edi. 

Qırımtatar halqnıñ Meclisiniñ Qırım ealisine müracaatı aqqında 

“Bu ceryan, biz için kerçekten de pek müim edi. Men, qırımtatar halqnıñ Meclis azası kibi, bu “referendumğa” ukrain akimiyetiniñ doğru cevabına dair meselesini daima müzakere etken edim. Bu vaqia, qanunsız olğanını añlay edik ve buna köre, Meclis oturışlarda bunen beraber aqiqiy referendumnıñ keçirilmesine dair ğayelerni planlaştıra edik, amma Meclislerniñ vilâyet ve yerli ofisler ve camilerinde. Amma soñra qırımtatar hakqına ve Ukraina vatandaşlarına olar qanunsız tedbirinde iştirak etmesinler dep muracaat etmek kerek olğanına dair qarar berdik. 

Referendum arfesinde qırımtatar halqnıñ Meclisi, Ukraina Yüqarı Şurası ve bütün ukrain halqına qırımtatar halqnıñ Meclisi, bütünle Ukrainanıñ bütünligine qıl tutqanı aqqında bildirüvinen resmiy tarzda müracaat etüviniñ teşebbüsçilerinden biri edim. Saban aynıñ 16 qırımtatarlarnıñ çoqusınen yaşağan yerlerde bulunğan saylav nıqtaları ya boş, ya da qapalı olğanını hatırlayım”, - tarif etti qırımtatar siyasetçi. 

Onıñ sözlerine köre, o müim bir adımı edi, çünki Qırımnıñ tamır halqı, angi devlette ileride inkişaf etilmege istegenen öz destegini kösterip qarar bergen. 

“O, müim bir faktorı olğan, çünki ileride de, İnsan aqları boyunca Acropalı Makemesini alsaq, ya aynen - RF qarşı Ukraina davasını, anda da “referendum” qanunsız olğanına atıflar bar. Saban aynıñ soñuna qadar Ukrainanıñ birdemlik ve bütünlik destegine BMT Baş Asambkeyasınıñ ilk Qararını aldıq. Tamır halqnıñ rolü, kerçekten de esas olğanda ceryanı müim edi. Aynı bu sebepten işğalcılar qırımtatarlarnı taqip eteler, çünki bir zamanda okar RF’nıñ qanunsız areketlerine qol tutmağa red ettiler”, - dep qoştı o. 

“Referendumnıñ” maqsadı

Eskender Bariyev, “referendumnıñ” esas maqsadı - yerli ealiniñ büyük destegini köstermek olğanına diqqatını celp ete. 

“Federatsıyasınıñ subyekti aqlarında Rusiyenen yañıdan birleşüvi içün referendumnıñ” keçirilmesi boyunca “komissiyanıñ” protokolına köre, saylavcılarnıñ 83,1% kelüvinde saylayıcılarnıñ 96,77% rey bergen, başqa sualine - 2,51%.  Aqyarda ise Rusiye terkibine kirüvi içün 95,6 % rey bergen. İşğalcılarnıñ “resmiy” malümatına köre, saylayıcılarnıñ kelüvi 89,5% artqan. 

“Mende bar olğan içtimaiy tedqiğine köre, Aqyarnen beraber Qırım MC, Rusiyeniñ terkibinde olmaq kerek olğanını tüşüngen insanlarnıñ aqiqiy miqdarı, umumen 30%’dan ziyade degil. Buna köre, o vaqıt işğalcılarnen yaratılğan neticeler aqiqatqa asıkda uymaylar”, - dep tüşüne Bariyev. 

Tafsilâtlıca oquñız: Qanunsız sahte referendumda işğalcılarnen resmiy tarzda ilân etilgeni kibi, Qırım ealiniñ 81,4% degil, 34,2% iştirak etken - Cemilev

“Referendum” arfesinde Qırım deputatları aqqında

Qırımnıñ işğaline dair ameliyatınıñ reberlerden biri olğan FTH sabıq hadimi İgor Strelkov (Girkin), öz intervyülerden birisinde 2014 uvut aynıñ 27 qırım parlamentteli deputatlarnı rey berüvine “quvmaq” kerek olğanını tarif etti. 

“Deputatlar qabul etsinler dep, olarnı zalğa quvmaq içün olarnı “isyancılar” toplay ediler… Neni aytayım? Bu “isyancılarnıñ” reberlerden biri edim. Er şeyni şahsen körgen edim”, - haber etti o. 

Öz nevbette, qırımtatar siyasetçi şunı qayd etti ki, işğalcılar Qırım MC Yüqarı Şurası, “referendumnıñ” keçirilmesine dair qararını resmiy tarzda bergenini pek istey ediler. 

“Baştan daa büyük muhtariyetine dair meselesi bar edi, amma soñra yarımada, “Federatsıyasınıñ subyekti” olğanını istep şaraitlerni çevirmege başladılar. Deputatlarnıñ özü, acayip bir vaziyetke oğrağanını aytmağa isteyim. Rusiye tarafdarları olğan deputatlarnıñ özü, Ukraina Anayasasınıñ bozuluvları içün cevap bermege mecbur olaacaqlarına azır olmağan ediler. Bir taraftan - bu qararnıñ alınmasında iştirak etmege qorqa ediler, başqa taraftan - rusiye tarafdarı olğan quvetleriniñ talaplarını eda etmek kerek olğanını añlay ediler. 

Uvut aynıñ 26 sessiyanı keçirip olamağanda işğalcılar Qırım MC Yüqarı Şurasınıñ er deputatına telefon açıp olarnı zalğa kirip rey bermege mecbur etken ediler. Kelecekte taqiqat, bu meseleni, ya ayrıca, Ukraina Yüqarı Şurasınen QMC Yüqarı Şurasını azat etmege qararı alınğanda, amma buna baqmadan, bazı deputatlar bu parlamentke kelip duşmannen çalışmağa devam etkenlerini mıtlaqqa tedqiq etecek. 

Qırım MC Yüqarı Şurasınıñ deputatlarnıñ çoqusı, bir tarafta - Yevromaydandan soñ yoq etilgen, başqa taraftan ise - ukrain siyasetine rusiye qanunlarını kirsetmege devam etken “Regionlar frqası”nıñ vekilleri olğanını añlayım. Menimce, okar Rusiyege qıl tutqan ediler, amma 2014 senesi olıp keçken ücümine azır olmağan ediler”, - dedi qırımtatar siyasetçi. 

“Referendum” vaqtında bozuluvları aqqında

Aynı insanlarğa farqlı saylav noqtalarda risalelerniñ kütleviy alıp berüv vaqialarına dair qırımlılarnıñ çoq defalı muracaatlarına, ve rusiye oasportkarınen insanlarğa olarnıñ alıp berilmesine baqmadan, “qırım akimiyeti”, “referendumnıñ” neticelerine ciddiy tarzda tesir etebilgen bozuluvlarnı asıl da tapmağan. 

2014 senedeki “referendumı”, itibarlı halqara közeticilersiz keçken, çünki OSCE’de “saylavlarğa” davetiniñ yoq oluvı aqqında bildirdiler. Amma eger olsa da, teşkilâtçılar böyle teklifini qabul etmez ediler, çünki böyle vesiqalarnı tek OSCE devlet azası yollaybile, Qırım ise öyle degil. 

Jurnalistlerni de noqtalarğa kirsetmey ediler. Em de, yerli sakinlerniñ malümatına köre, er noqtası yanında bazıda insanlarğa dair quvetimi qullanğan “kazaklar” mevbet etken ediler. Qırım uquq qoruyıcılar noqtalardaki bozuluvlarına cevap bermey ediler, Qırım “İİN”de ise - “referendum”, bozuluvsız ötkerilgenini qayd ettiler. 

Butün medeniy dünyasına qarşı, Rusiye ve yarımadanıñ işğal “akimiyeti” alâ daa sahte referendum qanuniy olğanını qayd eteler. 

Tafsilâtlıca oquñız: Qırımdaki “referendumı” ne içün qanunsız olğanınıñ 5 sebebi

“Şahsen men, Aksönovnen tanış edim. Onıñ taqımı, pek şiddetli sürette taqdim etilgenini hatırlayım. Em de, siyasiy sebeplerine köre, fikirdeşler olmadıq, amma onen ep rastkele edik, çünki o, qırım siyasetidir. Ne olsa da, sübetleşmek kerek edi. Şübesiz, aynı tarafta olmağan edil. Konstantinovğa dair, o da “Vilâyetler fırqasından” olıp rusiye tarafdarlığını köstergen qanunlarına qol tutqan edi. O da Qırımda bütün qurucıkıq biznesini nezaret etken aydutı ve biznesmeni ola. Halq ögünde onı ep teñqit etken edim, çünki o, Qırım MC Yüqarı Şurasınıñ başı edi ve biz onıñ faaliyetini ep mahküm etken edik. 

Böyle aytayım ki, 2013 senesi ilk qış ayında Vladislav Surkov (RF Akimiyet başınıñ sabıq muavini), Qırımğa resmiy olmağan tarzda kelip anda Qırımnıñ siyasiy elitasınen körüşkeni aqqında malümatı bar. Buna köre, UTH’ne suali alâ daa açıq, ne aqqında o vaqıt añlaşqan ediler… Butün bu şahıslarnı bilip, kerçek qorqaqlar olğanını aytabilem, çünki soñki vaqıtta “gemige kirmege” qarar berdiler. Olarğa böyle yap dediler, olar yaptılar”, - yekün çekti Bariyev.