Suspilne Qırım o nasıl olğanını tasvirley.

Sürgünlik azırluvı daa natsistlerini Qırımdan quvması evel başlandı. Böyle, aprelnin 22 Lavrentiy Beriya adına haber tezkeresinde qırımtatarlar Qırmızı ordudan kütleviy dezertirligine qabaatlanğan ediler. Lâkin qırımtatarlar Qırmızı ordu sırasında cenleşe ediler ve partizan areketine faal iştiraq ete ediler.

Qırmızı orduda cenkleşken qırımtatarlarını de demobilizatsiya soñ sürgün ettiler. Sürgün etilgen halqlar qarşı qabaatluvlar Şuraviy Birliknin ğayrıdan quruv vaqıtında GTKnnen savurdılar.

Mayısnıñ 10-ne Beriya Stalinge mektüp yazıp, evel soratmasını tekrakladı, anda “qırımtatar halqnıñ hain areketlerini” ve “qırımtatarlarnıñ Şuraviy Birliknin sınırlarına yaşamaları tansıqsızlığını” bildirtti. Daa anda bütün qırımtatar halqını Özbekistanğa sürgün etmege teklifi bar edi. 

1944 senesi mayısnıñ 11-ne Devlet mudafaa komitetnıñ “Qırımtatarlar aqqında”  sırlı qararı № 5859ss qabul etildi. Anda qırımtatar halqına qarşı evel olğan qabaatluvlar - sanki kütleviy hainliq ve kütleviy kolabortsionizm ketirilgen ediler.  Olar sürgünliknin temeli oldılar. Kerçekte, qırımtatarlarnıñ “kütleviy dezertirliğınıñ” isbatları aslı de yoq edi, kollabortsionistlarnıñ çoqsı uruşlar devamında elâk oldı ya da şahsiy şartta  makemelengen edi.

Sürgünlik. Menba: Suspilne Qırım

Qırımtatar halqnıñ sürgünligi 1944 senesi mayısnıñ 18-ne, saba saat 3-te başlanda ve maysnıñ 20-ne bitti. Öpretsiyada 32 bin İİMK hadimleri iştiraq etti. 

Sürgün etilgenlerine yolğa azırlanuv içün bir-eki daqadan yarım saatqace berilgen edi. Şahsiy şeylerini, savutını, maişiykölük-kediklerini ve aşını almaq mümkün edi, bir qorantağa 500 kiloğace. Lâkin tek 20-30 kilo şeylerini ve urbalarını almaq çareleri bar edi, qalğan şeylerini devlet musadere etti.

Sürgünliginin baş dalğası devamında 200 bin qırımtatarlar sürgün etildi, 70 eşelon qullanıldı.

Qırımtatar halqnıñ sürgün etüvine qullanan vagonlar çeşiti. Menba: Suspilne Qırım

Köçme devamında 8 binge yaqın isan elâk oldı, çoqsı - balalar ve qartlar. Ölümler esas sebebleri- suvsama ve tif.

Sürgün etilgenlernen soñki eşeleonı Özbekistanğa iyunnin 8-ne keldi, qırımtatar halqnıñ qısımı yol boyu elâk oldı.

Birinci üç yıl devamında açlıqtan, hastalıqlardan ve çekken azaplardan çeşit qıymetlerine kor 20% - 46% sürgün etilgenler elâk oldılar. Birinci yıl devamında elâk olğanlar arasında yarımğa yaqın - 16 yaşınace balalar. 

Qırımtatarlarıñ çoqsını mahsus yerlerde ketirdiler.  Anda askerler mudafaası, blokpostlar ve sançqan tillerden yapılğan qoralar bar edi. Olar  tınçsever halqnıñ yaşağan yerlerine degil, yemek lagerlerine oşağan ediler. Kelgenler ucuz iş quveti ediler, olarnı kolhozlarda, sovhozlarda ve  sanaiy işhanelerde işlettirgen ediler.

1944 senesi iyülnin 4-ne İİMK Stalinge resmiy haber etti - “qırımtatarlarnıñ köçme” mahsus aperatsiya soñuna keldi.

1944 senesi iyülnin 14-ne 51 insanğa, imtiyazlı ruslarğa, Qırımğa köçmege razılıq berdiler. Olarğa boşalğan qırımtatarlarnıñ evlerini yaşamaq içün berdiler.

Ruslarını Qırımğa köçmege celp etüv. Menba: Suspilne Qırım

1945 senesi iyunnin 30-ne şuraviy ükümeti Qırımnıñ muhtariyetini yasaq etip, cumhuriyet yaptı.

1948 senesi Moskva qırımtatarlarını daimiy köçip kelgenlernen qayd etti.  İİMK razılıqsız öz mahsus yerlerden çıqqanlarını, misal olaraq soylarını ziyaret etmek içün, 20 yıllıq apis cezasına makeme ete ediler.

1950-1960 seneler devamında qırımtatarlar tarihiy vatanlarına qaytmaq içüye küreşe ediler, özbek şeyerlerine de narazlıq tedbirlerini keçiçip. 1968 senesi Leninnin doğulğan kününe qırımtatarlar narazlıq tedbirini keçirdiler. Ükümet quvet areketler ile cevap etti. 

Qırımtatarlarnıñ siyasiy tedbirlerini faydalı oldı. 1967 senesi Nuraviy Birliknin Yuqarı Şura Prezidiyası “Qırımda yaşağan tatar milletnıñ grajdanları aqqında” Emir çıqardı ve qırımtatarlarını hainlikke qabaatluvını yasaq etti, lâkin  qırımtatarlarınıñ Özbekinstandan tamırları ola dep qayd ete edi.

Qırımtatarlarnıñ numayisı. Menba: Suspilne Qırım

Yavaş-yavaş qırımtatarlar öz aqlarını kenişletmek oldılar. Lâkin Qırımğa qatuvlarına resmiy olmağan, amma episi bir qattı yasaq 1989 senesice areket  ete edi. 

2006 senest qırımttar halqnıñ qururltayı Yuqarı Şurağa sürgünligini genotsid saymaq rica etti. 2015 senesi Ukraina yuqarı Şurası 1944 senesi olğan qırımtatar halqnıñ sürgünligini  genotsid sayıp qarar çıqardı. 245 mebusler bu qararına qol tuttılar.  Mayısnıñ 18 qırımtatar halqnıñ genotsid fedalarıñ Hatıra Künü  qayd etildi. Ayrı  doğrultuv ile  qırımtatarlarnıñ zemaneviy  zulumlarnını makemelediler.