“Qırım” gazetası 1989 seneni peyda oldı. O Şuraviy Birliknin yıqıluvını, Ukrainanıñ altı prezidenti, Qırım yarımadanıñ işğalinı başından keçerip episi bir ahat qaldı. Bu 31 yıl devamında qırımtatar tilinde neşir etilgen gazeta Aqmescit şeyerinde çıqqa.

“Qırım” gazetası nasıl peyda oldı?

- Başından “Qırım” gazetanıñ adı “Dostluk” edi. Bu ad mecburiy berilgen edi. Oñı firqanıñ orta komitetine berdiler.  1944 senesinden soñ Qırımda iç bir qırımtatar haber vastası yoq edi: ne saife, ne bir saniye, ne de bir daqqa. Bizim grajdan hadimlerimiz böyle gazeta peyda olğanını pek aves ediler. 

Episi 1988 senesi başlandı. Ğayemizge Gorbaçov (o zamanda SB Bqarı Şurasnıñ Prezidiyasınıñ başı Mihaylo Gorbaçov - red.) çıqışı devamında qırımtatarlar qaytqanlarını haber etti ve olarda öz teatrleri, medeniy müessisleri, ansambl ve haber vastalardan bir şeyleri olmaq kerek ayttı. Media etnik fezasını toldurtmaq şimdiki vaqıtına de grajdan ve etnik areketleriniñ müim qısımı ola. O zamanda bizde quvetli areketemiz bar edi, ve yasaqlara baqmayıp, 80-ci senelerniñ soñuna - 1989 senensi, oktâbrniñ 14-ne qırımtatar halqnıñ sürgünligini qanunsı, cinayet tanınğan vesiqa  bar edi. Qırımtatarlarını Qırımğa işke alğan ediler, ve devamlı “kommunistik-şövisnistik qarışılıq” sebebinden qırımtatar milliy pressanıñ yaratuvı muvafaqıyetnen keçti.

Lâkin, episi bir istegenimizni almadıq. “Qırım” gazetanı azat etmege ve grajdan nezareti ile neşir etmege istey edik, amma oñı velâyet firqa gazetanıñ qaoşması ile yaptılar, soñ velâyet gzayetası, haberimiz bar, nasıl quvetlerine imdatını bildirtti. 1989-1991seneleri bu gazeta 4 kâğın üstüne “Qırım aqıqatı” gazetanıñ qoşması ile neşir etile edi. Birinci çıqışı 1989 senesi iyülniñ 7-ne edi.

Ne zaman gazeta tamamınen azat oldı?

- 1992 senesi eki qat nişanı bar edi, bu sebeptnen nasıl yanından qayd etilmege birisinin haberi yoq edi. Eki qatlı adı “Qırım Dostluk” edi, soñ ekinci qısımını taşladıq. Bizim gazetamız tamamınnen bizim tarihiy Vatanımıznınñ adınnen tariflenmege başladı.

1992 senesi qudretli siyasiy buhranını, onnnen bereber, elbette,iqtisadiy buhranını episi duydı. Böyle şartlarda çalışmaq pek qıyın edi. Men gazetağa tek keldim, çünki Vatanıma 1992 senenin iyün ayında qayttım. Özbekistanda, Taşken devlet universitetinin “Jurnalistika” fakultetini bitirgen soñ mualim çalışqan edim, jurnalistikanen student zamanlarda oğraşqan edim.  

Gazetada men tamamınnen jurnalist ile çalışmağa başladım. Meni pek meraqlandıra edi, rus tilinde çıqqın haberlerini de men alıp barğan edim, gazetamız eki tilde çıqmağa başladı.  Yerli bücetten  dotatsiyalar, yani para imdatı berilgen edi. Onsız çalışmağa çare yoq edi. Lâkin dotatsiyanı de er vaqıt soramağa, bersinler dep yalvarmağa kerek edi. Qıyın vaqıtlar edi, ayliqlar de yıfaq edi, er vaqıt berilmediler. Amma bizni tarihiy Vatanmızda işimiz ilhamlandıra edi. Birisi ayliq ala edi, birisi topraq aldı, çare ta edik.

Men bunı episini aytam,  çünki jurnalistikağa ve jurnalistlerge o  zamanda  qıyın edi. Ukraina istiqaqiy alı yahşıca olğanda, imdatı de çoqlaşmağa başladı. Özümiz de işkişaf ete edik. Daimiy olma de, lâkin yıl yıldan mükemmelleştirgen edik: kompyuterler aldıq, maddiy teminlevini taptıq. Men bu gazetanıñ muariri 2000-ci senenin başından oldım.

Menba: Suspilne Qırım

Gazeta mustaqıl neşir Ola. 2014 senesi olğan vaqıalar neşir içün nasıl keçtiler?

- 2014-ci senenin ortasıce  biz aftada eki kere çıqqan gazetası edik. Böyle qıska, asırnıñ dertten bir devamlı gazeta tarihimiz.Ukrainada olğan demokratik denişmelerine er vaqıt imdatımıznı bildire Edik. Ukraina siyasitiniñ meraqlarmızğa zarar etken denişmelerini Ukraina bücetinden para alğanımızğa baqmayıp tenqıt ete Edik.

Lâkin, olar öz cöblerinden degil, bütün devlet bücetinden, yani episi Ukraina sakinlernin, bizim de bergilerden bu paralarını bergen ediler.

 Bu sebepten biz Kuçma ( Ukraina ekinci prezidenti Leonid Kuçma - red.), soñ Yuşçenko (Ukraina üçünci prezidenti Viktor Yuşçenko - red.), Yanukoviç (Ukraina dörtinci prezidenti Viktor Yanukoviç - red.) siyasetlerini tenqıt etmege aqımız bar tüşüne edik. Yerli siyasetçilerini, elbette tenqıt ete edik.

Ükümet areketlerini bizim meraqlarmızğa zararlı olğanında tenqıt ete edik. Soñ, 2014 senesi halqara uquqı tarafından malümatlar bermege tırışa edik. Yerli siyasetine köre, telüke olğanını körgen edik. Qırım vaziyeti - halqara cemiyetine qarşı çıqış ola.

Gazeta rus qanunları ile 2015 senesi qayd etildi.

- Bu vaziyet sebebinden bizni 3015 senesi aprel ayında qayd ettiler, lâkin para berüvi bir qaç şartlar ile edi. Bu şartlar biz içün maqbul degil ediler.

Soñ biz aftada bir kere gazetanı çıqarmaq başladıq, ayılıqlarını azlaştırdıq, abune fiyatın çoqlaştırdıq ve öz maliyetmize keçtik. O zamanda salavmız bar edi, lâkin etnik neşiri içün, doğrusını aytsam, o balaban degil. Jurnalistlerimiz, azlaşqan minimaayliqlarğa baqmayıp,biznen beraber qaldılar.

Bir taraftan, mustaqıl qalması - bu ğalibemizdir. Başqa taraftan, dizaynımız denişti. Lâkin tertibi daima milliy, siyasiy ve advokat qaldılar. Malümatlar qattı olmaq kerek. Biz öz yolumıznen ketmek kerekmiz, dünya jurnalistika öz dörtinci yükümet adına yaramaq istese, o er bir ükümetine qarşı çıqmağa mecbur.

Şimdiki vaqıtında gazeta cemisi nasıl?

- Şimdiki vaqıtında gazetanvñ 2014 senesinle minimal cemisi - 3600 nuşa çıqqa.  Bu sebepten aytmağa isteym, gazetamız 29 yıldan çoq kiosklarda satılmay. Gazeta tek başta ödüvnen tarqatıla. Cema sayısı - gazetanı alğan qırımtatar qorantalarnın sayısı ola. Men bellesem, episi qırımtatar neşirlernin cemi sayısını qoşsaq, episi bir gazetamızdan az olur. 

Elbette, neşir buhranı le bar çünki içtimayıy jurnalistika internetnen ve içtimayıy ağlarınnen beraber tez inkişaf etile. Lâkin 3 yıl evel gazetamız cemisi 6 binge yaqın edi. Eñ balaban cemisi şuraaiy vaqıtları edi,  o vaqıt gazetamız Qırımdan ğayrı bütün Şuraaiy Birlikte tarqalğan edi, bu 19 bin nuşa cemisi edi.

Ne içün neşirde latin urufatı yerine qırvmtatar malümatlarını yazılğanına kiril urufatınnen qullanıla?

- “Qırmaq” birisi qararına kelmedi. Bu sebepten biz türkiy cumhuriyetleriñ misallerini köremiz: Azerbaycan, Özbekistan, Kazahstan qomşu basımağa qulaq asmayıp latin urufatına keçemege tırışalar. Bu tedbir bir nesilniñ yaşayışı kibi devam ete - 20-25 yıl. Para kerek, bizde ise böyle  şaraitmız yoq. 

Ve latin urufatqa keçsek,  alıcilarnıñ qısımı gazetamıznı uqumağa toqtacaqlar. Alıcilarnıñ müim qısımı - büyük nesilimiz, olpr içün başqa urufatqa keçmesi haza olacaqtır. Olar añlamayıp ğayradan başqa elifbeni ögrenmek kerek, böyle vaziyette olar psihologik tarafından azır degil. Biz de özümizge böyle  terptipni çekken lokomotiv  rolnı almağa olmadıq.

Nasıl siz şuraviy neşirlerden soñ mustaqıl gazetsına çalışmağa çare taptıñız?

- Allağa şükür, men şuraviy jurnalistikasında çoq işlemedim. Men student zamanlarda çalışa edim, cumhuriyet yaşlar pressası ile. Universitetniñ çoq cemi gazetasınla student olıp çalışqan edim.

Bu pek faydalı ameliyatdır, episini saña qaoldırsalar ve sen kursdaşınen beraber ayliğını bölesin. Oquşını ameliy jurnalistikanen birleştiresin, o şuraviy olsa de, episi bir şuraviy teşviqatından özümi saqlamaq oldım. Bazı yerlerde milletim ve halqımnıñ Özbekistanda olğan alı yardım etti,   aqıqatnıñ  tenqıdiy alğını bildirtken edi. 

Aramızdaki yaşlar o ükümetnin muhalifleri ediler. Daa o aqıqatını tenqıdiy añlağan adamlar bar edi. Büyük nesilnıñ “qırmaları”  tabiy keçkenini de körgen edim. Bizim edebiyat klassigi Şamil Alâdin, misal olaraq, şuraviy zamanları  sımarlanğan romanlarını yazğan edi, soñ ise azat jurnalistik eserlerini yazmaq başladı, meselâ “Kreml fedaları”.

Bu sebepten menim nesilimniñ keçüvı pek tabiy edi, içindeki faciasız, şahsiyetnin bölügi ya da kögnitiv disonansız. Biz tersine ayat bahşışı ile episini menimseme edik. Episi öz yerine qaytmağa başladı ve ozb yolunnen ketecek dep. Lâkin ne Ukrainada, ne de Rusiyede bir şey yerine ketirilmedi. Biz çoqsını bekley edik, lâkin faydası olmadı. Böyle şuraviylik çoq insanlarını öz zıncırlarına tutıp quvlermey.

Siyasiy quvetleri neşirinizge basmağa tırışa ediler mı?

- Bizim malümat siyasetine bütün vaqıt devamında, şükürler, tesir etilmedi.  Bizge qulaq asmaylar sebebinden degil,çünki biz ükümet içün çalışmaymız. Eñ müim - ükümet areketlerinnen memnüyetsizlik duyğularını saqlamaq, çünki böyle biz yanlış yolnen ketkenmizini añlamaq olurmız. Derjler birisini raatsızlatmadılar, çünki çoqsı qırımtatar tilinde derc etilgen ediler. Olar (siyasiy terkipler - red.) binler insanlar öz gazetalarını oqumağa aqları bar tüşüne ediler. Biz bu bürokrat inşaatı içün zararlı körünme edik. Maña bir qaç kere anonim telefon aça ediler, men bellesem  tenqıt derjler sebebinden. Bir kere anonim qorqutçi mektür kelgen edi, başqa bir şey yoq edi.

Ne içün siz gazetanıñ baş muariri olaraq 4 bin rubl para cezasına makemelendiniz? “Rusnezaretkomnıñ” muarririyetke nasıl iddiaları bar?

- Keçken yılnıñ oktâbr ayında çıqan gazetasında biz BHT baş kâtibniñ Antoniu Güterrişnin maruzasını derc ettik. Muzakere balaban  edi, biz yamanlıq niyetnen oñı derc etmedik. BHT baş kâtibniñ muzakereniñ 80% aytqanı milletimiz aqqında edi. Halqımıznıñ problemaları, siyasiy vaziyeti ve kütleviy insan aqlar bozuvı aqqında malümat bergen edi. Muzakerege köterilgen sualler diniy-etnik meselesinnen bağlı ediler. Bu BHT baş kâtibniñ bizde derc etilgen üçünci muzakeresi edi. Ondan ğayrı biz Birleşken Halqlar Teşkilâtnıñ rezolütsiyalarını de derc etemiz. 2015 senesinden olar 7 kere derc etilgen ediler.

Qabaatluvlar üç sözden ibaret - “malümat azatlığınnen suistimali”. Muzakerede qırımtatar milliy Meclisini anğan ediler (qırımtatar milliy Meclis Rusiyede 2016 senesi ekstremist teşkilâtlar cedveline tuştı - red.). Rusiye qanunlarına köre,  “qara cedveline” kirgen teşkilâtlarını ekstremist sayılğanını añlatmayıp añmağa mümkün degil. Baş kâtib Güterriş özü aytqan edi, ne Meclis Rusiyede yasaq teşkilâtı sayıla. Lâkin  biz oñı qayd etmedik. Rusiye nezaret komitetı oñı cezasız qaldırmağa olmadı. Resmiy haber etüvler evel yapılğan ediler, bu kere bizni para cezasını bermege mecburladılar.

Menba: Suspilne Qırım

Kelecekte, para cezasından soñ siz malümatlarnızğa böyle aqqıqatlarını qayd etmege niyet etesiñız mı?

- Bu gazetamızınıñ para masrafınnen bağlı, elbette qanunlarğa köre areket etmege tırışacamız.  4 bin gazetamız içün müim paradır. Kelecekte daycest olaraq derc etmege, yani istidatlıca ve aqıllıca insanlarnıñ işlerini ğayrından derc etmese daa faydalı olacaqtır. Biz rus ve ukrain sprkerlerini derc etemiz: Nevzorovnı (rus jurnalisti Öleksandr Nevzorov -red.), Şenderoviçnı (rus ve izrail jurnalisti Viktor Şenderoviç -red.) ve çoq başqa Qırım aqqında malümat bergen jurnalistlerini. Biz tışqı derjlerini -turk pressasını, frenk, ingliz ve çeh. Episi Qırım ve qırımtatarlar aqqında derc etmege tırışamız.

Yaqında daycest müelliflernin cedvelini yapmağa niyet etem. Çoq jurnalistler içün, men bellesem, biz olarnı derc etkenimiz apansızdan olurü Biz Mikola Semenanı Qırımdan sürgün etilgeni soñ derc ettik, Pavlo Kazarinnı, Vitaliy Portnikovnı, Sergiy Gromenkonı ve başqalırı derc ettik.

BLİTs

Ne içün qırımtatarlarını tatarlar adlandırmaq olmay?

- Qırımtatarlarını tak tatarlar adlandırsaq, bizni soñ doğru diasporanen, 1920 senesi  baarde tatarlar olmağa istegen halqınnen identifikatsiya eteler. Olar böyle etnonim aldılar,  böyle adlandırdılar ve öz muhtariyetini Tatarstannen adlandırdıler. Böyle öz adlarını ve devlet adlarını seçip aldılar.

Ne içün “Qırımtatar” sözüni defisnen yazmaq olmay?

- Bu sual şimdiki vaqıtında siyasiy tuzlügine keçti ve şovinistler böyle añlağan ediler: defis tursa, Qırım ve tatarlar afıdan birleşken kibi körüne.

Ne içün Qırım Rusiyenen işğal olğanda  Qırımtatar Muhtariyetı  Ukraina terkibine qurmaq kerek?

- 240 yıl devamında biz öz tarihmizniñ  yaratçilaı degilmiz. Şimdi Qırım Muhtar Cumhuriyeti Ukraina terkibine aqqında qanunı pek müimdir. O Ukraina devlet olaraq demokratik qıymetlerini riayet ete. O qırımtatar halqı astından böyle aqını saqlaylar. Bizde de öz devletmizge ve ozb taqdirmizini seçmege aqımız bar.

Qırımtatarlar az inkişaflı ekinci türlü adamlar degil. Bi öz devletmizini qurmağa ve umumiy  aqlarımıznı yerine ketirmek niyet etemiz.