Rusiyenen Qırımnıñ qanunsız işğaline yedi yıl. Neler olıp keçti

Андрій Черкасов
·
13:00, 18 Sabanay
Rusiyenen Qırımnıñ qanunsız işğaline yedi yıl. Neler olıp keçti
Foto menbası: Главком

Yedi yıl evel Rusiye Federatsiyası, öz terkibine “Qırım cemhuriyeti” v “federal emiyetteki Aqyar şeeri” federatsiyasınıñ subyekt aqqı ile Qırım Muhtar Cemhuriyetini ve Aqyar şeerini “kirsetken”. Bu qarar, 2014 senesi saban aynıñ 18 2014 senedeki saban aynıñ 16 Qırım statusı aqqında qanunsız “referendumnıñ” neticelerine köre ilân etilge edi.

Qanunsız “referendum” uvut aynıñ 27, parlament rusiye arbiylerinen zaten zapt etilgende  Qırım Yuqarı Şurasınen tayin etilgen edi. Baştan, “saylavlarnı” mayıs aynıñ 25 planlaştırğanlar, soñ keçirilgen kününi saban aynıñ 30-na deñiştirdiler, soñra ise-saban aynıñ 16-na. “Referendumda” eki sual berilgen edi: 1992 senedeki Qırım anayasasınıñ qaytaruvı ve Qırımnıñ Rusiye terkibine “kirüvi” aqqında. Halqara teşkilâtlarından iç biri öz resmiy nezaretçini yollamağan. 

Qanunsız “rey berüvi”, saban aynıñ 16 saat 8-den 20-ne qadar süre edi. İşğalcılarnıñ sözlerine köre, Qırımda ve Aqyarda 1205 saylav bölügi teşkil etilgen edi. Bağçasaray rayonınıñ territoriyasında, saylav komissiyalarında çalışmaq içün göñülliler tapılmağanına köre,  qırımtatarlarnıñ yaşağan yerlerinde saylav bölükleri teşkil etilmegen ediler. BMT, işğal “referendumnıñ” neticelerni tanımadı. 

“Rey berüvi” vaqtında işğalcılar tarafından bayağı bozuluvı qayd etilgen edi. Misal olaraq, “referendum” künü Qırım territoriyasında, Rusiyenen “qavuşuvı” içün rey bermege çağırğan teşviqiy malümatlarnen bilbord ve siti-laytlarnıñ çoqusı bar edi. Ukraina Saylayıcılar komitetiniñ qırım bölüginde, saylav, saylayıcılarnıñ eski cedvellerine köre oluna. RF-na qanunsız “ilhağına” Aqyardan 474 137 şahıs qol tutqan, statistikasınıñ şeer idare etüv malümatlarına esaslanıp şeer, 2013 senesi qasım aynıñ 1 qadar 383 499 insandan ibaret olsa bile; yani  şeer sakinlerniñ 123% “işğaline” qol tutqan. 

Saban aynıñ 18, rusiye prezidenti Vladimir Pütin, qırım işğal “akimiyetiniñ” vekilleri Sergey Aksönov, Vladimir Konstantinov ve Rusiye vatandaşı Aleksey Çalıynen Qırımnıñ Rusiye Federatsiyasına “qoşulması” aqqında muqavele tizdiler. 

Başta böyle qararnı Rusiye Devlet duması, spiker Sergey Narışkin ve rusiye parlamentiniñ bütün rusiye fraktsiyalar liderlerinen baquvğa kirsetilgen “Qırım Cemhuriyetindeki vaziyeti aqqında” arizanı qabul etip aldı. 

İşğalcılar, Qırımnıñ bütün territoriyası boyunca arbiy bölüklerni muasara etmege devam ete ediler. Ukrain arbiylerine resmiy tarzda Ukraina Prezidentiniñ vazifelerni icra etken Turçinovnen, arbiy hızmetçilerniñ sağlıq ve ömür saqlaması maqsadınen silânıñ qullanuvına izin berilgen edi. 

Saban aynıñ 18, Aqmescitte UAQ fotogrametrik merkezindeki rusiye işğalcılarnıñ ücümi vaqtında yürek etrafına doğru uruvı ile ukrain arbiy hızmetçisi, Ukraina SQ praporşçigi Kökurin öldürilgen edi, kapitan Fedunnıñ eli ve boyu yaralınğan edi, daa bir arbiy hızmetçisi “armatura ve başqa aletler ile” uruşlardan baş ve ayaqlarnıñ ağır yaralarnı alğan. 

Rusiye Federatsiyasınıñ şurası, Vladimir Pütinnen saban aynıñ 18 imzalanılğan (federatsiyasınıñ yañı subyekti olaraq Qırımnıñ  “qabul etüvi” içün senatorlarnıñ bütün 155-i rey bergen) Rusiye terkibine Qırımnıñ “kirüvi” aqqında añlaşmanı saban aynıñ 21 tasdıqladı.

İşğal, Ukrainanı, Rusiyeni ve Qırımnı  ciddiy iqtisadiy aqibetlerine ketirgen. AQŞ ve Avropa Birligi, Rusiyege dair üç seviyeli sanktsiya planını areketke keçirdiler. Qırım içün eñ büyük aqibeti suv ve elektrik energiyasınıñ temin etilüv meselesi olğan. 2020 senesiniñ ilk küz ayına qadar Ukraina Baş prokuror muavini, işğalden aqibetlerni 3,97 trillion grivnağa fiyat kesti. 

Ukraina, halqara makemelerinde Rusiyege qarşı çoq makeme davalarnı açqan. 2018 senesi mayıs aynıñ 9 Gaagadaki makemesi, Qırım işğali sebebinden ukrain tarafınıñ zararlarnı ve musadere etilgen mülkiyet içün Rusiye tarafından Ukraianğa tazminat olaraq 159 mln dollarnı ödemege maküm etken. 

“Yatırımlarnıñ qarşılıqlı qoruvı ve olarğa yardım etüvi aqqında” RF Parlamenti ve Ukraina Nazirler kabineti arasında Añlaşmanıñ maddelerine köre Rusiye Federatsiyasına qarşı ukrain kompaniyalarnen eñ azdan 5 davası ve Energetik Hartiyası çerçivesinde 3 davası açılğan edi. Rusiyelerniñ bütün küç-quvetine baqmadan, ukrain kompaniyaları halqara makemelerinde davalarnıñ çoqusını yeñdi. Rusiyeni, 4 mlrd dollar miqdarında Ukrainağa tazminatnı ödemege mecbur ettiler. 2021 senesiniñ başlanuvına qadar Rusiye, Ukrainağa gaznı teslim eterek, 2 mlrd dollarnı ödedi.  

İşğalniñ yedinci yıllığında “Büyük yedilik” ülkelerniñ tışqı işler nazirleri, Ukrainanıñ mustaqiligine ve territorial butnligine qol tutuvı aqqında ilân ettiler. 

“Bugun, Rusiyenen Qırım Muhtar Cemhuriyetiniñ ve Aqyar şeeriniñ qanunsız zapt etüv ıntıluvlarından yedi yıl soñra, Ukrainanıñ territorial bütünligine, suverenitetine, mustaqilligine ve halqara seviyesinde tanılğan  onıñ sıñırlarına öz destegimizni ve sadıqlığımıznı isbatlaymız”,-denile arizada. 

Kanada, Frenkistan, Almaniya, İtaliya, Yaponiya, Birleştirilgen Qırallıq, Amerika Qoşma Ştatlarnıñ tışqı işler nazirleri ve Avropa Birliginiñ Yuqarı vekili, Ukraina territorial bütünliginiñ bozuluvına dair Rusiyeniñ ilerideki areketlerniñ mahküm etüvinde aynı fikirde olğanlarını dep qoştılar.

“Bugun, Rusiyenen Qırım Muhtar Cemhuriyetiniñ ve Aqyar şeeriniñ qanunsız zapt etüv ıntıluvlarından yedi yıl soñra, Ukrainanıñ territorial bütünligine, suverenitetine, mustaqilligine ve halqara seviyesinde tanılğan  onıñ sıñırlarına öz destegimizni ve sadıqlığımıznı isbatlaymız. Yarımadada Rusiyenen insan aqlar bozuluvlarnı mahküm etemiz, ayrıca qırımtatarlarına dair...Rusiyeni, onıñ halqara vazifelerine riayet etip, halqara nezaretçilerine irişimni açıp qanunsız sürette tevqif etilgenlerni deral azat etmege çağıramız”, denile beyanatta.