Qırım, mustaqil Ukrainanı seçip alğan künü
Otuz yıldan ziyade Qırım, Ukraina terkibinde olğan muhtariyeti olaraq belli. Referendum, yañı şaraitlerine alışmağa kommunistik elitasınıñ istekler ve keyflerniñ aqiqiy ğayrıdan quruvı olğan. Aynı o vaqıt Qırımda milletlerara munasebetler meselesi peyda oldı. Birinciden, qırımtatarlarnıñ. Qırım, ukrain etnik ekseriyetsiz olğan UŞSC yekâne vilâyeti edi, o, demek - devletniñ yoq oluvına doğru yoludır. UKF vilâyet kommissiyasınıñ reberleri Qırımnıñ muhtar statusınıñ qaytaruvı boyunca ifade etilgen halq iradesini keçirdiler.
Tarihçı Andrey İvanets, İçtimaiy Qırımğa qırım muhtar şuralar sotsialistik cumhuriyetiniñ qaytaruv ğayesi aqqında tarif etti.
“Referendumnıñ keçirilüvi vaqtına qadar, 1991 senesiniñ başında qırımtatar halqnıñ sürgünlik yerlerinden qaytaruv ceryanı süre edi. Bundan da ğayrı, qırım şuralar muhtar soysialistik cumhuriyetiniñ qaytaruvğayesi, qırımtatar milliy areketine ait edi. Amma o vaqıt bu ğayeni, muhtariyet qavrayışını idare etken ve onı qırımtatar milliy areketine qarşı qullanğan qırım kommunistik fırqasındaki nomenklaturası eline keçirgen.
“Qırımtatarlarnı akimiyetniñ aqiqiy qollarına kirsetmemek içün, başqa taraftan Şuralar Birliginden Ukrainanıñ suverenitetleştirüv ceryanını toqtatmaq içün yapılğanı duyula edi. Referendum, uquqtan tış keçirilgen edi, çünki 1991 senesiniñ başında referendum aqqında qanunı olmağan edi ve buna köre, o, Qırım vilâyetiniñ organlarınen keçirile edi. Keççe onı Ukrain Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ akimoyeti tanıdı ve uvut aynıñ 12 Qırım ŞÖSC qaytaruvı aqqında qanunnı qabul etti”, - tarif etti Andrey İvanets.
1921 senesi orta küz ayında Lenin ve Kalinin Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ teşkil etilmesi aqqında vesiqanı imzaladılar, 1936 senesi - SŞCB stalin anayasasınıñ qabul etüvinden soñ addaki “Sotsialistik” ve “Şuralar” sözleri öz nevbetini deñiştirdiler.
O vaqıttaki muhtar Qırımnıñ anayasası, milletlerara ümdelerni ilân etken edi, devlet tili olaraq ise eki soyu tanıla edi - rusça ve qırımtatarca. Bolşevikler faal sürette “tamırlaşuv” siyasetini keçirmege başladılar.
1991 senesi uvut aynıñ 12 Yuqarı şurası, Qırım ŞÖSC qaytaruvı aqqında UŞSC qanunını qabul etti. Böyleliknen, vilâyetniñ yañı statusı pekitilip keççe amelge ve 1996 senesine qadar bar olğan anayasasına keçirilgen edi.
1991 senesi ilk küz aynıñ 4 Qırım ŞÖSC Yuqarı şurası, devlet suvereniteti aqqında beyannameni qabul etti. Metinde Ukraina terkibinde demokratik devletini qurmağa niyeti aqqında ifadelevi yazılğan edi.
“Qırım odası” gazetasınıñ baş muarriri Andrey Şekunniñ fikrine köre, Qırım muhtariyeti özüni beklenilgeni kibi köstermedi.
“Muhtariyet, Ukraina içün müsbet olğan bir şeyni bermegen ve özüni aqlamağan. Menim fikrime köre, 1991 senesi muhtariyetniñ teşkil etilmesine dair Ukrainanıñ hatası edi. Ukraina terkibinde Qırım vilâyeti qalsa edi. Soñra ise - qırımtatarlar qatqan soñ, ayrı munaqaşalarnı teşkil etip tamır halqlar aqqında qanunnı talil etip Ukraina terkibinde milliy muhtariyet statusını bermek mümkün edi. O vaqıt o, strategik hatası edi. Sahte referendumı ve müzakereler şimdi olğanımızğa tesir etkenler”, - qayd etti Qırımdaki ukrainlerniñ Ülke Şurasınıñ koordinatorlardan biri Andrey Şekun.
1991 senesi ilk qış aynıñ 1 referendumı, Qırımda Ukrainanıñ mustaqiligi içün 54% ziyadesini bergen, 1992 senesi mayıs aynıñ 6’dan Qırım Cemhuriyetiniñ anayasasında Ukraina terkibinde Qırımnıñ statusı kene de yazılğan edi, amma bunen beraber, bu vesiqadaki qararlarnıñ çoqusı, Ukraina qanunlarına uymay edi.
“1991 senedeki referendumı - 2014 senesi patlağan areketniñ yavaşlatılğan bombası ola. Qırım muhtariyetiniñ yañıdan istisal etüv yolları doğru tesbit etilmegenler. Qırım muhtariyeti, qırımtatar halqnıñ bütün aqlarına sayğısızlıq kösterip qaytarılğan edi. Endi, tarihiy vaqialarına baqıp, qırım muhtariyetiniñ şimdiki statusını milliy- territorial muhtariyetine deñiştirmek kerek olğanını añlaymız…”, - tarif etti Refat Çubarov Ğromadske radiosına.
1991 senesi qara qış aynıñ 20 referendumı aqqında bilmek kerek olğan eñ esası - bu tarihiy ve uquqiy aqiqatı, Ukrainağa Qırımnıñ ait oluvını şübe astına qoymay edi.
Şimdi rusiye propagandası, 1991 senesi qara qış aynıñ vaqiasını “qıırm baarine ilk adımı” kibi adlay.
“Bugünki kününe qadar Ukrainanıñ mustaqiligine degil 20 asırına dair olğan vaqialarnı Qırımnıñ mustaqiligine dair adaletsizlik aktı kibi sayalar. Umumiy rusiye propagandası, Qırımnı “rusiye territoriyası” kibi tanıy. Bu siyaset, Qırımnıñ ilk işğali vaqtında da körüne edi. Rusiye, 1954 seneden itibaren Qırımnı UŞSC’ne alıp berüvini tarihiy hatası dep saya”, - qayd etti qırımtatar halqnıñ Meclis azası Gayana Yüksel.
Daa rusiye propagandasınıñ fikirlerine diqqatnen baqmaq kerek olğanını qayd etti.
