Bu davanıñ tafsilâtları ve işğal etilgen yarımadasında cezalav psihiatriyası aqqında tafsilâtlıca “Kün mevzusında” advokat Nikolay Polozov, sabıq siyasiy mabusı, qırımtatar halqnıñ Meclis baş muavini İlmi Umerov ve tarihçı Andrey İvantsevnen muzakere ettik. 

Nikolay Polozov şunı qayd etti ki, siyasiy mabusnı şimdi ziyaret etmek zor. Çünki qaideler daa ters oldılar ve bunı yapmaq içün taqiqat tevqifhanesindeki başınınıñ izinini almaq kerek. Advokat ilâve etkeni kibi, Nariman Celâlnı ruhiyat hastahanesine keçirmek içün iç bir esası olmağan edi: 

“Tahqiqatçı qarar çıqardı. Statsıonar baquvına ruhiyat hastahanesine keçirüvi, makeme qararını talap etmey. Emirge köre, qabaatlanılğanına, özüni qorçalamağa qabiliyetine dair tahqiqatçınıñ şubeleri olmaq kerek. Amma Narimannıñ sağ esiniñ oluvında iç bir şubesi yoq olğanını belli. Buna köre, bunı akimiyet tarafından cezalav tedbiri olaraq qabul etemiz”. 

 Nikolay Polozovnıñ sözlerine köre, tahqiqatnıñ eki maqsadı bar. Birinci - kerek olğan ekspertizasını keçirip o, sağ olğanını aytmaq. Ekinci ve eñ esası - insannıñ ekspertizasını keçirgen vaqıtta makeme oturışı keçirilse, ekspertizadan kimseni çıqarmaylar. 

“Şimdi ekspertizanıñ keçirilgen müddeti, tevqif müddetinen bir kelecekler, ve o, arizanı yapıp olamasıñ dep makeme oturışına onı ketirmemege bütün esasları bar. Ekspertiza özü, 21’den 28 künge qadar süre ve kerek olsa, devam etile bile”.

Advokat şunı qoştı ki, Rusiye akimiyeti, Nariman Celâlnı cemiyetten saqlap tutuv şaraitler aqqında ifade etmege fırsat bermemek içün bütün küç-quvet qoyğan. İstinaf makemesi de, imaye tarafınıñ şikâyetini baqqanda, qapalı rejiminde keçirile edi. Ruhiyat hadtahanesiniñ bulunuv şaraitleri, taqiqat tevqifhanesindeki şaraitlerinden farqlanalar. Nikolay Polozov, Nariman Celâlnıñ tuvğanları angi şaraitlerge rastkelgenleri aqqında tarif etti:

“Şeylerni ve aşayt mallarnı alıp berip olamaymız. Taqiqat tevqifhanesine izin berilgen aşayt mallarnı ruhiyat hastahanesine ketirmege yasaq.  Narimannıñ ömür arqadaşı, üç kün içinde şeylerni alıp bermege tırışa edi, buna büyük emek berilgen edi. Umerovnı nasıl tutqanını da añlamaq pek müim: onı, kerçekten de ruh hastalılarnen bir palatasına yerleştirdiler. O ise - onıñ sağ olğan insan aqlarınıñ bozuluvı ola. Narimannıñ vaziyeti, keççe belli olacaq. Şuralar psihiatriyasınıñ cezalav tedbirleri aqqında laf ete edik ve ukrain siyasiy mabuslarnıñ sırası, uquq qoruyıcı organlar psihotrop ilâclarnı qullanğanını aqqında ayta ediler. Bunı Nikolay Karpük aytqan. Böyle ameliyat olğanda, bu maddelerni qullanacaqları sebebinden qasevet çekemiz”.

Şunı qoştı ki, ekspertizanıñ tayin etimesine dair taqiqatçınıñ qararına şikâyet etecekler, amma bunıñ içün vesiqanı almaq kerek. Taqiqatçı onı daa bermegen. Bergende - makemege muracaat etip, bütün uyğun basamaqlarını keçmek ve soñ İAAT’qa muracaat etmege esasımız olacaq. 

İşğal akimiyetiniñ areketlerine dair öz fikrini İlmi Ümerov da ifadelegen. 

“Bunı, başqa insanlarnı qorqutmaq ve ayrı  bir insannı yıqmaq içün yapalar. Bu alda, belki de başqa şaatlıqlarnı bersiñ dep. Suçunı qabul etmey, bu madde,  Nariman Celâlğa has degil”.

Ruhiyat hastahanesinde öz bulunuv tarihını tarif etken. Onı anda evden alıp ketirdiler, kermemezlik seneti astında bulunmaqta edi: 

“İlk künler pek zor edi. Meni, tuh hastalarnıñ bulunğan psihiatrik hastahanesiniñ 9-cı bölüginde yerleştirdiler. Bu bölükte 15, 20 ve ziyade yıl yaşaylar. Men, ayrı palatada edim, amma başqa palatalarda kibi, bunıñ da qapısı olmağan edi. Er hasta maña kelip laf ete, ilişe bile edi. Yuvaş soyları, tecavuziy soyları da bar. Beşinci kününe alım fenalaşqan, esimni bile coya edim. Künde bir saatqa telefonnı bermege ve evden aşnı eki kere alıp ketirmege izin bere ediler. Hastahanedeki aşını aşamay edim, ilâclarnı, suvnı bile içmey edim”. 

Sabıq siyasiy mabusı şunı qoştı ki, hastahane hadimlernen çoq muzakere ete edi. ŞSCB, yıqıluv vaqıtlardan beri ilk “siyasiy” soyu olğanını bildi. 

“Ameliyat menden başlanğan. İlk soyu edim, soñra ise - “Hizb ut-Tahrir” davası boyunca oğrağan  aman-aman bütün qırımtatralarnı bu psihiatrik ekspertizasından keçire ediler. Aqiqaten, bunı büyük bir basqısı kibi dep sayam. Tek beşinci künü, ekimler maña kelmege başlağanda özüme kelip alışmağa başladım. Delilerniñ arasında bulunıp özün de deli olmağa başlaysıñ”.

Umerov tarif etkeni kibi, oña berilgen ziyaret saatı, oña yardım ete edi. Kimerde tahminen yüz adam kele edi. 

Nariman Celâl ve İlmi Ümerovnıñ misalleri, cezalav maqsatlarda ruhiyatnıñ  ilk qullanuv vaqiaları degiller.  Milliy hatırası Ukrain institutınıñ malümatına köre, psihiatriyasını dissidentlerniñ tecrit etüv maqsadınen 1950 senelerniñ soñunda 1960 senelerniñ başında qullanmağa başladılar.  ŞSCB’de ve şimdi Rusiyenen Qırımda  cezalav psihiatriyasınıñ qullanuv beñzeyişleri aqqında tarihçı Andrey İvanets tarif etti: 

“Ukraina vatandaşlarnı taqip etüvlerge oğratalar. Şuralar birliginde olğanı kibi dissidentlerni, kommunistik rejiminen razı olmağanlarnı taqip etmege vaziyetniñ beñzüvine ne ihtiyacı bar. İşğal rejimi, siyasiy rejimine qarşı çıqqanlarına basqı olaraq mecburiy  ruhiyat baquvını qullanğanını köremiz. Buna köre, böyle maqsadınen basqıcı mehanizmlerniñ ve psihiatriyasınıñ qullanuv misli bar”. 

Tarihçı şunı qoştı ki, zemaneviy Rusiyede demokratik olmağan meyilleri yıl yıldan küç-quvet alalar. ŞSCB vaqıtlarda bar  olğan öyle büyük mıqyası yoq. Amma tendentsıyası özü, umumen menfiy ola. 

“Baştan cezalav psihiatriyasını qıllanmay ediler, 2016 senesi ise onı qullanmağa başladılar. Şimdi de onı daa sıq qullanğanını köremiz”. 

ŞSCB vaqıtlarda cezalav psihiatriyasınıñ qırbanlarınıñ qoruvı, 1977 senesi qara qış aynıñ 5 Moskvadaki Helsin gruppasında siyasiy maqsatlarda psihiatriyasınıñ qullanuv tahqiqatı boyunca İş komissiyası teşkil etilgen edi. Bu komissiyasınıñ iş sayesinde 1977 senesi Gonolulu’daki (AQŞ) dünyara psihiatrik birleşmesiniñ kongressinde ŞSCB’de psihiatriyanıñ suistimal aqiqatnıñ tanuvı aqqında qararı qabul etilgen. Demokratik quvetlerniñ umumiy ıntıluvlar ile ŞSCB’nıñ Dünyara psihiatrik assotsıatsıyasınıñ terkibinden çıquvına iriştiler. Böyle vaziyetniñ tekrarlav imkânını tefsir eterek Andrey İvanets qayd etti ki, rusiye cezalav psihiatriyası Şuraşar birligindeki seviyesine tüşmedi, amma kelecekte ne olacağı belli degil.  

Hatırlatayıq ki, ilk küz aynıñ 6 Rusiyeniñ nezareti astında olğan işğal etilgen Aqmescitteki makemesi, Nariman Celâlnı eki ayğa tevqif etti. Rusiye FTH, onı ve eki qırımtatarını Aziz ve Asan Ahtemovnı Anğara köyündeki gaz borusınıñ patlavında qabaatlay. İlk küz aynıñ 7 FTH, videonı yayınlağan. Bu videoda ağa-qardaş özüni qabaatlı dep tanıy. Advokat Ayder Azamatovnen muzakeresinde Aziz Ahtemov, şaatlıqnıñ alınması içün onı basqığa oğratqanlarını, uruşlarnı qullanğanlatı ve qurşun cezasınen qorqutqanları aqqında tarif etti.