Qırımtatar elifbesi. Latin urufatına yolu

Олеся Вакуленко
·
13:48, 30 Cevizay
Qırımtatar elifbesi. Latin urufatına yolu
Foto menbası: QHA media

2021 senesi ilk küz aynıñ 22 Ukraina Nazirler Kabineti, latin urufatı esasında qırımtatar elifbesini tasdıq etken qararını qabul etken. Böyleliknen, qırımtatar halqnıñ Meclisinen kelişilgen Ukrainanıñ vaqtınca işğal etilgen territoriyalarnıñ reintegratsıya meseleler boyunca nazirliginiñ teklifini qabul etti. Tasdıq etilgen elifbesi, 31 ariften ibaret. O, 1991-1993 senelerdeki Qırımtatar halqnıñ Qurultayınıñ qararlarında esaslana.

Böyle qararnıñ sebepleri ve kerekligi aqqında “Kün mevzusı” programmasınıñ alıp barıcısı Olesâ Vakulenko, yayınnıñ musafirleri T. Şevçenko adına KMU türkşınaslıq kafedrasınıñ assistenti Abibulla Seyit-Celil; Ukrainanıñ vaqtınca işğal etilgen territoriyalarnıñ reintegratsıya meseleler boyunca nazir muavini İgor Yaremenko ve qırımtatar halqnıñ Meclis azası Gayana Yükselnen laf etken. 

T. Şevçenko adına KMU türkşınaslıq kafedrasınıñ assistentiniñ sözlerine köre, aynı latin urufatına qaytuvı, şimdi tek geopolitik şaraitler sebebinden yapılmağan ve soñki qarar ögüne daa çoqtan başlanğan. 

“Bugün qırımtatar yazısınıñ bütün tarih içinde elifbe idlâatını keçirip oldıq. O, daa 2010 senesi qırımtatarlarnıñ dünya kongressinde qayd etilgen edi. Daa 1992 senesi qırımtatarlarnıñ Qırımğa qaytuvından soñ Aqmescitte latin urufatına keçüv meselelerine bağışlanğan halqara konferentsıyası bar edi. Yañı elifbesi de işlep çıqarılıp aynı yılda ilk küz ayında qabul etilgen edi, 1997 senesi ise Qırım Yuqarı Şurasınen  qanuniyleştirilgen edi. Bu vaqıttan beri, KHV, yañı elifbesini qullanmağa başladılar, bazıları razı olmağan edi, amma alimlerniñ fikrine köre, bu ceryan qaytarılmaz”.

Abibulla Seyit-Celil şunı qoştı ki, qırımtatar tilniñ tarihı içinde o, öz elifbesini üç kere deñişken edi ve er vaqıt o, siyasiy seveplerden yapıla edi.

“Soñki 80-90 seneleri içinde qırımtatar urufatı bir qaç sefer islâatlaştirila edi. Bu islâatlar siyasiy sebeplerden amelge keçirilgen ediler. Bu devir içinde qırımtatarlarnıñ ve edebiy tilinde deñişüvler bar edi. Biz, arap urufatından vazgeçtik, o, baştan şatin urufatına deñiştirilgen edi. Soñ 1938 senesi türk tillerniñ episi, siyasiy sebeplerden, kiril urufatına kerçirilgen edi”. 

Arap urufatına qaytuvınıñ ola bilmesi, tilniñ inkişafı sebebinden mümkün degil:

“Arap urufatı, tarihımıznıñ büyük qısmını ala, amma soñki 100-150 yıl içinde qırımtatar halqnıñ inkişafı, avropalı cemiyetine bütünleşüvi sebebinden tilniñ arap ve fars sözleri başqa sözlerinen, seslernen deñiştirileler. Butün bu islâatlar olğan vaqıtta 20 senelerniñ ortasında vazgeçtik. Latin urufatı, Türk milletlerniñ çoqusı tiline yaqın ola. Bundan da ğayrı, zemaneviy latin urufatı, imlâmız ve savtiyatımız içün müim olğan esaslarnı ifadeley. Biz, klassik bir til içün, islâatlaştırmağa planlaştırmağanımız bit til içün qaidelerni yaratmağa tırışmaymız, biz, ileride öz bilgilerni ileriley bilgen canlı bir halqmız”.

Talebelerniñ oqutuvında bu qarar büyük deñişmelerni kirsetmey, çünki oqutuv şimdi de latin urufatına esaslanıp oluna:

“2014 seneden itibaren universitte “Qırımtatar tili” zenaatı açılğan edi. Men, eki yıl soñra qoşuldım. Stufentlerimizni 90 senelerde işlep çıqarılğan latin urufatı esasında ögretkenimizni ve büyün bu yıllar devamında bu iş nafile olmağanını añladım. Urufat, bu tilniñ ögrenmesi degil. O, canlı laf etüvi ve fenlerniñ sarfiy bloku. Til, elifbesinden daa büyük bir şeydir”. 

Ukrainanıñ vaqtınca işğal etilgen territoriyalarnıñ reintegratsıya meseleler boyunca nazir muavini İgor Yaremenko, ükümet qararını adiy olmağan bir qararı olaraq dep adladı:

“Bizim fikirimizge köre, bu qarar adiy degil. Bu yıl devamında qırımtatar halqına destek olaraq bir qac müim qararı alınğan edi. Tamır halqlar aqqında qanunını hatırlatmaq kerek, yıl başında qırımtatar tilniñ inkişaf qavrayışı qabul etilgen edi. Ve şimdi bu qavrayışnıñ amelge keçirilmesi üzerinde çalışamız. Bu adımnı 30 yıl içinde kimse yapmağanına köre, o, müim bir areket olğanını dep tüşünemiz. Bu elifbe, qırımtatar meclisi, alimlernen beraber işlep çıqarılğan edi ve bu qararnıñ qabul etüv aqibetlerni soñuna qadar añlamaymız dep tüşünem”.

Şunı qoştı ki, nazirlikte tilge destek leyhası üzerinde çalışmağa daa keçken yıl başlağanlar. Şimdi ise, 2022-2033 senelerge qırımtatar tilniñ inkişaf strategiyasınıñ qabul etüvine azırlığı keçe. lâkin qabul etüviniñ mayyen kününi aytmaq zor:

“Vazifedar olmağa istemeyim, çünki akimiyette qararlarnıñ qabul etüvi nasıl keçkenini bilmeyim, kelecek ayğa ümüt etem. Amma resmiyetçilik ceryanları da pek kerek, bunen beraber olarnı tahmin etmek pek zor. Menimce, kelecek ayda strategiyanı qabul etkenini haber etip olurmız”.

Gayana Yüksel - qırımtatar halqnıñ meclis azası, qavrayışnıñ açıq olğan işlep çıqaruvına diqqat etip qırımtatarlarğa ait olğan meraqli bir demni qayd etti: 

“Meclis, işlep çıqaruvında iştirak etip bütün muzakerelerge qoşula edi. Qavrayış programmasınıñ muzakereleri ilân etilgen ediler. Ayrıca qırımtatarlarğa ait olğan meraqlı bir demi bar, elifbe ve bu elifbesinde ariflerniñ miqdarı. 1991 senesi qırımtatar halqnıñ qarultayınıñ qararında esaslanğan siyasiy qararı alınğan edi dep aytmağa isteyim. Farqlı fikirler, farqlı muzakereler, mevamlar bar edi, amma biz 1991 senesi qabul etilgen varşantına qayttıq”.

İşğal etilgen yarımadasınıñ ealisine dair ise, Gayana Yükselniñ sözlerine köre, o, latin urufatını endi çoqtan qullana, lâkin işğal akimiyetiniñ cevabı muayyen olmağan edi:

“Qırımtatar tilniñ latin urufatına keçüvi, qırıltaynen qabul etilgen qararıdır, 2009 senesi ise qırımtatarlarnıñ dünya kongressi olıp keçti ve tilşınaslardan ibaret olğan ayrı gruppası bile teşkil etilgen edi. Olar yıl işinde çalışa ediler ve bundan soñ yañı urufatı teklif etilgen edi, amma olar añlaşıp olamadılar ve iş bitirmegen edi. Amma aytmaq istegenim şusı ki, tilşınaslar latin urufatını öz işlerde çoqtan qullanalar. Buna köre, qarar, o qadar qıymetsizmi? Latin urufatı, savtiyatnı daa yahşı ifadeley. Başqasını qayd etmege isteyim ki, yarınadadaki akimiyetiniñ cevabı muayyen olmağan edi. Rusiye Federatsıyasınıñ territoriyasında resmiy soyu olaraq tek kirill urufatı qullanıla ve latin soyunı qabul etip olamazlar. Amma qırımtatar alimler, jurnalistler bu urufatını uzun vaqıt devamında qullana ediler”.

Ükümetniñ qararı, bar olğan aqiqiy vaziyetini tasdıq etip qırımtatar yazısınıñ inkişaf programmalarını teşebbüs etmege fırsat berer:

“Bu qarar, bar olğan aqiqiy vaziyetini tasdıq ete - em latin, em kirill urufatı beraberlikte qullanmaqtadır, amma şimdi devlet seviyesinde tasdıq etilgen. Ders kitaplar, monografiyalar, tetqiqiy edebiyatınıñ latin urufatında basılmağa fırsatı, Ukrainanıñ maqbul qanunlarına esaslanıp amelge keçirilip olur. Bundan evel o, ayrı ilmiy merkezler ve alimlerniñ teşebbüsi olğan edi. Devletke muracaat etip latin urufatında qırımtatar elifbesiniñ inkişafı boyunca programmalarını teşebbüs etmege rica etmek mümkün”. 

Ayrıca, meclis azası şunı qoştı ki, latin urufatına keçüvini başqa türk halqlarınen bağnıñ ayrı köpüri olaraq saymaq mümkün, qırımtatar tilniñ bilüvi, tek qırımtatarlarğa degil, ukrainlerge de kerek olacaq. 

“Latin urufatında qırımtatar tilni başqa türk dünyasınen ayrı köpürı olaraq saymaq mümkün. Bu türk dünyası pek balaban, 250 mln ealisi, devletler, muhtariyetler bar. Türk dünyasınıñ vekillerinden çoqusı, misal olaraq, Türkiye, Azerbaycan ve orta asiyanıñ bazı devletler latin urufatını qullanalar. Özbekistan da layin urufatına keçti. Qırımtatar tilni bilgen insan, başqa türk dünyasında özüni serbest is ete ve er bir faaliyetini serbest tarzda keçire. Qırımtatar tilini bilgen insan  em Türkiyege, em Qazahistanğa ketip laf ete bile”.