Suspilne Qırım, Qırımnıñ kelecek statusına dair qırımlılarnıñ ve ukrain memurlarnıñ cevaplarnı ve fikirlerni toplağan. 

Podolâknıñ fikirine köre, mustaqil devletiniñ terkibinden muhtariyetiniñ bar oluvı, separatist keyfiyetler içün celp etici saası ola. 

“Muhtariyetini alıp başqa vilâyetlerden özüni daa yahşı is etkeniniñ malüm. mustaqil devleti içün muhtariyet - havlı yoludır, vilâyetler seviyesinde davalı yoludır”, - dedi o. 

PO mesleatçısınıñ sözlerine köre, Ukrainada etnik cemiyetler bar olğanını körmemezlikke urmağa olmay ve olarnıñ aqları bütün miqdarında tayin etilimek kerekler, ayrıca, rusiye işğal şaraitlerde yaşağanlardan soñ ukrain halqnıñ tarafından qayğıruvına lâyıq olğan qırımtatarlar. 

Tarihiy ilimler namzeti Sergey Gromenko tüşüngeni kibi, bugünki kününe qadar Qırımnıñ muhtariyetine dairr böyle kibi bildirüvlerniñ yapması “aqılsızdır”, 

“Qırımda eski şekildeki muhtariyetini qaldırmaq ya da onı mahv etmege farqı yoq. Meselesi yoq olmaz. Ukrain vatandaşalrı olğan etnik rusiyelilerniñ 60%, çıqıp ketmez. Ukraina, ya yañı aletlerniñ yardımı ile bu çağıruvınen bir qarar berer, ya da Qırım, meselelei zonası qalmağa devam eter. Kelecek 10 yıl içinde Qırımnen ne yapmağa añlamı olmağanca, onıñ statusı aqqında ilân etüvlerni yapmağa aqılsızdır”, - añlattı tarihçı. 

Qırımtatar cemaat ve siyasiy erbabı Arsen Jumadilov da yarımadada bir zamanlarda muhtariyet lâğu etilgeni aqqında dep qoşqan. O vaqıt Stalin, tuvğan toprağınen qırımtatarlarnıñ er bir bağını silmege tırışqan edi. 

“Başqa manasınen toldurılmaq kerek olğan Qırımdaki muhtariyetini, misal olaraq, yarın lâğu etseler, qırımtatarlarğa dair o angi siyasetiniñ kösterilmesi olur? Körmemezlikke uruvımı yoqsa quvuluvımı? Marginalizatsiya ya da asimilâtsiyası? “Muhtariyetten keregi yoq” dep aytasız. “Sizden keregi yoq” eşitemiz. “Er kes aynı” dep aytasız. “Er kes dayın olasız, yoqsuñız” eşitemiz. “Qırım vilâyet olacaq” aytasız. “Sürgünlik süre” eşitemiz. Muhtariyetine dair qorqularnı añlayım. Olarnıñ esasında qırımtatarlarnıñ añlamaması, ukrain-qırımtatar munasebetlerine kolonial mantığınıñ qoşulması, içtimaiy ceryanlarda devre ve sebep-aqibet bağlarınıñ hususiyetiniñ añlamaması bar.  

Amma episi bu, ekinci sırasındadır. İlk nevbette başqası. Başqa közetici “muhtariyet” oquğanda “saipleştirüv” dep tüşüne. Yani qırımtatarlar “o, bizim toprağımız, deñizimiz, dağlarımız” aytqanlarda, böyle diñleyici “mında yabancısıñ, seniñ yeri degil” olğanını eşite. Aqiqaten qırımtatarlarnıñ Qırımı “yoq”. Olar onen yaşaylar. “Saip çıqmağa” degil, “olmaq” kerek. Qullanmaq degil, yaşamaqtır”, - yazdı faal. 

Qırım toprağında qoralarnı degil, umumiy şeylerni qurmağa azır olğan bütün başqa vatandaşları da yaşap olır.

Bu fikirine baqmadan, territoriyalarnen idare etüv meseleleri boyunca eksperti, 6’cı çağıruvınıñ Ukraina halq deputatı Yuriy Ganuşçak, Podolâknıñ fikirinen bütünle razı olğanını ilân etip ne Aqyar, ne de Qırım içün iç bir hususiyetler olamaycağını qayd etken. 

“Podolâknen razı olğanım aynı bu vaqiasıdır. Qırım vilâyeti olmaq kerek. Ne Aqyar, ne de Qırım içün iç bir hususiyeti. Qırımtatarlarnıñ aqları tamır halqlar aqqında qanunı ile muhtariyetiniñ formal statusından daa yahşı imaye etilgenler. Eñ azdan, tatarlar tek Qırımda degil, Herson vilâyetinde de yaşağanlarına köre”, - yazdı sabıq deputat. 

Öz nevbette Qırım MC’de Ukraina prezidenti Tamila Taşeva da Qırımnıñ kelecek statusına dair öz fikirini bildirgen. 

“Birinciden, Qırımnıñ deokupatsiyasından soñ onıñ statusı nasıl olacağına dair soñki ya da qabul etilgen iç bir qararı yoq. Elbet de, mesele, kün tertibindedir, amma ekspert muzakerelerniñ seviyesinde yarımadanıñ serbest etilmesinden soñ onıñ memuriy-territorial şekili ve statusı nasıl olacağına dair iç bir qararı yoq”, - añlattı Taşeva. 

Onıñ fikirine köre, devletniñ yuqarı siyasiy reberligi, tamır halqları, ayrıca siyasiy ceetinde tamır halqlar arasında eñ subyektli olğan ve şahsiy vekil organlarınıñ saibi olğan qırımtatarları içün tarihiy adaletlik meselesi boş lafları olmağanını endi çoq sefer köstergen edi. 

Em de Taşeva, şimdi ülkede cenk, buna köre, işğal Qırımnıñ statusınıñ er bir deñişüvler Ukraina Anayasasına kirsetüvlerni talap eteceklerini dep qoşqan. 

“Arbiy vaziyeti vaqtında öyle olamaz. Em de olar tek parlamentnen qabul etilecekler, o ise - keñ parlament munakqaşalarnı da talap etecek”, - dedi o. 

Qırım MC’de prezident vekili şunı hatırlattı ki, Qırım MC ve AQyarnıñ vaqtınca işğaliniñ endi 10’cı yılı ve Ukrainağa rF ordusınıñ büyük miqyaslı ücüminiñ ekinci yılı süre. Buna köre, ukrainler Qırımnı ve vaqtınca işğal etilgen başqa territorâilarnı azat etmek içün bütün küçüni bermek kerekler. 

“Er kes, er bir sualini sakin olıp ve oylanıp tüşüngenini isteyim. Devlet, işlenilgenini mıtlaqqa taqdim eter ve munaqaşalarğa er kes qoşulıp olır”, - bildirdi Taşeva. 

Ukraina tışqı işler naziriniñ birinci muavini Emine Cepparnıñ sözlerine köre, cenkniñ soñu ve ondan soñ onıñ yolu ceetinden Ukrainanıñ kelecegi belli olğanda, Qırım statusınıñ meselesini çezmek kerek olacaq. 

“Qırım, Ukrainağa qaytqan soñ onen ne olacağı aqqında munaqaşası bar. Aynı statusındamı, muhtariyet lâğu etilecekmi, ya da milliy muhtariyeti kibi başqa statusında olacaqmı.. Menimce, Qırımtatar milliy muhtariyetiniñ teşkil etilmesi adaletli bir yolu ola. Añlatayım ne içündir. Böyle analogiyaı peyda ola ki: Ukraina, özüni avropalı devleti dep saya, ve men, öz devletimniñ qısmı olaraq, bütün bu yıllar içinde bizni böyle ülke kibi olğanını qabul eterler dep ümüt etem. Bu ümüt adaletlidir, çünki bu avropalı aqiqatı, avropalı qıymetler, Avropalı Birligine yolu oğrunda küreşemiz”, - tarif etti Capparova. 

Daa şuna diqqatını celp etti ki, er kesniñ haberi yoq, amma 1990 seneleri qırımtatarlar Qırımğa qaytğanda, 1992 senesi ilk Qurultayı toplanılğan edi. O vaqıt qırımtatarlar olarnıñ maqsadı - ukrain devlet çerçivelerinde milliy territorial muhtariyeti olğanını tayin etkenler. 

“Qırımtatarlar ukrain milletiniñ qısmı olğanlarını ep belley ediler. Qırımda ukrain tilini ekseriyetinen qırımtatarlar ögrengenleri, ukrain tili ocaları ise - qırımtatar halqnıñ vekilleri olğan aqiqatı, olar ukrain saasına bütünleşmege ep tırışqanlarını tasdıq ete. Bugün ise ayrıca yyekâne millet şekillene. Rusiye zapt eticelernen küreşimizde bugün birmiz. Rusiyege dair qırımtatarlarnıñ hayalı iç bir vaqıt olmağan edi”, - dedi Ukraina tışqı işler nazir muavini. 

Bunen beraber Qırımtatar halqnıñ Meclis matbuat hızmeti bildirgeni kibi, 2023 senesi mayıs aynıñ 8 Kiyevde Meclis başı Refat Çubarov, Meclis azaları Eskender Bariyev ve Riza Şevkiyevniñ Ukrainada İspaniya Qırallığınıñ Elçisi Rikardo Lopes-Aragda Hagu ve Ukrainada İspaniya Elçisiniñ vekili Hose Losano Gayyardonen körüşüvi ötkerilgen, anda ise Ukrainanıñ ayırılmaz qısmı olaraq Qırımnıñ kelecekginiñ meselesi köterilgen edi. 

“Belli olğanı kibi, Qırımtatar halqnıñ Meclisi, Qırım yarımadası, Ukraianıñ ayırılmaz qısmı olğanı, onıñ territoriyasında teşkil etigen Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar şeeri milliy-territorial muhtariyetine deñişüvlerni talap ettirgen ve Ukraian Anayasasınen tayin etilgen qanunlarına köre yapılacağında qırımtatar halqnıñ yyekâne mevamında tura”, - denile yazıda. 

Hatırlatayıq ki, 1991 senesi qara qış aynıñ 20 Qırımda onıñ territoriyasında muhtar cumhuriyetiniñ yapılmasına dair umumiyqırım referendumı olıp keçken. 1991 senesi uvut aynıñ 12 UŞSCB Yuqarı Şurası, “Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ qaytaruvı aqqında” qanunnı qabul etken ve o vaqıt Qırım muhtariyeti, UŞSCB terkibinde Qırım vilâyeti sıñırlarında ilân etilgen edi. 2009 senesi qara qış aynıñ 20 başlap bu kün Qırımda Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ künü kibi qayd etilgen edi. 

2014 senesi RF ordusı, Qırım yarımadasına qanunsız tarzda kirgende, işğalcılar “referendum” degenini keçirgenler, ondan soñ işğal qırım parlamenti, yarımadada 2014 senesi saban aynıñ 17’den 18’ne qadar kâğıtlarda yaşağan “mustaqil devletini” ilân etken. Soñra ise rusiyeliler ukrain territoriyasınıñ faal zapt etüvini başlağanlar.